Trong cộng đồng dân tộc thiểu số Việt Nam, hiện còn lưu tồn nhiều phong tục đặc sắc mang đậm nét văn hóa riêng từng vùng, miền như Lễ bỏ mả của các dân tộc ở Tây Nguyên; Tục chọc sàn của người H’Mông, người Tày và người Thái; Tục Tẳng Cẩu Sán Xiềng Chợ tình Sapa và đặc biệt “cạy cửa ngủ thăm” là tập tục đã có từ lâu đời của người Mường, người Dao, vẫn giữ được những nét nguyên sơ. Tuy nhiên, trong vài năm gần đây, việc phát triển du lịch ở các vùng này cộng với sự hiếu kỳ của du khách làm cho Tục ngủ thăm đang bị xâm thực…
TẬP TỤC LẠ VẪN CÒN NGUYÊN BẢN
Bản Mọc (Đồng Nghê) là điểm tận cùng của tỉnh Hòa Bình, giáp với Phù Yên (Sơn La) và Thanh Sơn (Phú Thọ) là nơi mà tục cạy cửa ngủ thăm chưa bị mai một. Theo quan niệm của người Mường xưa, tình cảm yêu đương không chỉ là chuyện riêng tư của đôi trai gái mà còn là mối quan tâm chung của thổ thần (thần quán xuyến công việc của mỗi nhà), tổ tiên và gia đình. Cho nên việc con trai từ 15 tuổi trở lên được phép cạy cửa vào tận giường tâm tình cùng người con gái mình yêu thương, cốt yếu là để giải quyết thông lệ này. Qua hành động cạy cửa, người con gái có thể thử tài khéo léo, giỏi giang của chàng trai. Việc vào tận nhà, xà tận giường đối tượng cũng đồng thời là dịp để chàng trai tìm hiểu gia cảnh của người con gái mà anh ta muốn lấy làm vợ.
Cô dâu Dao trong ngày cưới
Theo lệ, các cô gái đến tuổi trưởng thành tối đến sẽ đốt một ngọn đèn và buông màn sớm. Các chàng trai có nhu cầu tìm hiểu người con gái mình muốn lấy làm vợ sẽ tìm đến ngủ thăm. Nếu thấy đèn trong buồng còn sáng sẽ hiểu ngay cô gái ấy chưa có ai. Già Với, một lão làng tại bản Mọc chia sẻ: “Bất kể nhà nào, hễ cứ có con gái chưa chồng từ 14 tuổi trở nên thì con trai đều có thể đến cạy cửa ngủ thăm. Nhiều nhà còn tự hào vì con gái mình có nhiều người đến ngủ thăm”.
Dù cạy được cửa, vào được nhà, chui vào tận màn rồi nhưng có những chàng trai chưa chắc đã được các thiếu nữ cho phép ngủ thăm. Có cô dửng dưng, có cô cự tuyệt, cũng có cô phản kháng hết sức mạnh mẽ, bằng cách hét toáng lên giữa màn đêm tĩnh mịch khiến một số chàng trai chưa đủ kinh nghiệm, non gan, sợ quá chạy ra khỏi nhà! Vì phong tục qui định của người Mường và nhóm người Dao truyền từ bao đời nay, chỉ có con trai người Mường mới lấy được vợ người Dao, nhưng con trai người Dao không được lấy gái Mường. Và sau một thời gian tìm hiểu tâm tư nhau, cô gái là người quyết định cho chàng trai được ngủ thật hay không sau khi thưa với bố mẹ hai đàng để người lớn xem tuổi. Nếu hợp, hai bên gia đình sẽ chính thức cho phép đôi bạn ngủ thật với nhau. Và lần này, khi đêm xuống, chàng trai sẽ cạy cửa nhà người trong mộng, chui vào màn, tán tỉnh và… chung chăn gối. Và nếu mọi chuyện tốt đẹp, sau vài lần như thế chàng trai sẽ mang bạc trắng, lợn béo sang hỏi cô gái làm vợ.
Thiếu nữ Tây Bắc trong ngày hội
TỤC NGỦ THĂM ĐANG BỊ LỢI DỤNG
Đường đến bản Cỏi là một chặng đường đồi núi cheo leo. Càng lên cao, càng ngoạn mục với những đoạn dốc ngoằn nghoèo một bên là vực thẳm, một bên là núi cao ngất trời. Nhiều pha hụt hơi vì sợ, lắm lúc du khách ngỡ ngàng vì thiên nhiên nơi đây quá đẹp! Dẫn vào bản là chợ Thanh Sơn, bày bán thuốc Nam nhiều vô kể, giá rất rẻ do người dân tộc lấy từ trên núi xuống. Ngày nay một số công ty du lịch, rao mời kinh doanh đưa khách đến bản Cỏi, bản Mọc, để “khám phá”, “tìm hiểu” và “ngủ thăm”. Do đó tập tục này hiện đang bị nhiều người từ nơi khác đến để “thử cho biết”.
“Trên lý thuyết, mọi người luôn dặn dò nhau là không được làm một điều gì “thiếu trong sáng” khi muốn thử cái tục diễm tình này nhưng thực tế thì khác. Không ít du khách tham gia “ngủ thăm” thành công, dù có người đến mấy mặt con!”. Qua một người quen, tôi vờ hỏi: “Nhưng mà trưởng bản đâu có cho phép. Bọn con trai làng mà biết thì bị đánh chết à? Mà cái vụ ngủ thăm, biết người lạ từ xa đến, các cô ấy la toáng lên thì sao?” Thấy bộ mặt ngớ ngẩn của tôi “bà cò” du lịch ngủ thăm mới quen trấn an: “Mọi chuyện không phức tạp đến thế đâu! Chuyện nhà ai nấy lo, cả bản chỉ có mỗi một ông già, làm sao biết hết được mọi chuyện? Có là thần thánh! Con trai trong làng cũng vậy, chúng nó nay có nhiều thú vui khác, chuyện ai ngủ mặc kệ, không đáng để chúng quan tâm đâu! Còn các cô gái, chị đã tâm sự với vài cô em xinh xắn rồi và họ hiểu chuyện cả”. Sau một hồi tâm sự, bà cho biết, nghề này bây giờ mang lại miếng cơm manh áo cho một số người trong bản.
Bản Cỏi về đêm nhộn nhịp bước chân du khách.
Ảnh: Văn Thanh
Cạy cửa ngủ thăm thực sự là nét đẹp văn hóa độc đáo cần được bảo tồn. Để lưu giữ được, trước hết cần xem xét và cân nhắc kỹ giữa vấn đề văn hóa và kinh tế. Bài toán này xem ra không hề đơn giản. Đừng để tục cạy cửa ngủ thăm rơi vào bi kịch như vậy.
