Di ảnh vua Hàm Nghi (1871-1944) do cụ Ưng Thi giao cho Nguyễn Đắc Xuân lưu giữ.
Vua Hàm Nghi và vua Duy Tân đều bị đày và qua đời ở nước ngoài lúc còn rất trẻ. So với vua Duy Tân, những thông tin về vua Hàm Nghi đến được Việt Nam quá ít và không chính xác. Ngày tháng vua Hàm Nghi qua đời, mỗi sách viết mỗi khác. “Nguyễn Phúc tộc thế phả” viết: “Ngài mất ngày 28 tháng 11 năm Nhâm Ngọ (4/1/1943)” (tr.388); “Việt Nam Danh nhân từ điển” của Nguyễn Huyền Anh viết: “…Nhà vua mất năm 1947” (tr.100); “Những nhân vật lịch sử nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam” viết: “Ông bị an trí ở đó (Alger) cho đến khi mất (1947)” (Nxb Thông tin, 1993, tr.56). Nơi vua Hàm Nghi từ biệt cuộc đời thì tất cả các sách sử đều thống nhất là tại Alger - Thủ đô nước Algérie.
Algérie là một nước Bắc Phi - hơi “trái đường” đối với các nhà Sử học Việt Nam, do đó ít người nghĩ đến việc qua Algérie viếng thăm lăng mộ vua Hàm Nghi. Nhiều người Việt Nam ở trong và ngoài nước gửi thư hỏi tôi: “Vua Hàm Nghi là một ông vua trọn đời yêu nước tại sao không đặt vấn đề đưa hài cốt của Ngài về nước?”. Câu hỏi này quá khó đối với tôi, và ngay cả với những người có trách nhiệm cao nhất trong Nguyễn Phúc tộc cũng thấy như thế.
Nhưng may mắn sao, sau đó không lâu tôi được gặp nhà sử học trẻ Daniel Grandclément trên đường anh đi tìm tư liệu để viết cuốn “Bao Dai ou les derniers jours de l’Empire d’ Annam” (Bảo Đại hay những ngày tháng cuối cùng của vương quốc An Nam), anh cho biết “mộ vua Hàm Nghi đã được đưa về Pháp. Con gái vua Hàm Nghi là công chúa Như Lý hiện còn sống ở Corrèze, một tỉnh thuộc miền Trung nước Pháp”. Tôi hết sức mừng rỡ. Đầu năm 1999, tôi đã đến tỉnh Corrèze tìm gặp công chúa Như Lý, và được bà cung cấp cho những thông tin cần thiết về những năm tháng vua Hàm Nghi bị đày và mất ở xứ người. Những thông tin tôi thu thập được đã công bố một phần từ đầu những năm 2000. Thế nhưng trên báo Tuổi Trẻ Chủ Nhật ngày 7/12/2003, đăng một ghi chép của cố nhà báo Ngô Công Đức về chuyến viếng thăm lăng mộ vua Hàm Nghi ở Dordogne của ông, có một đoạn với nhiều thông tin sai lạc như sau:
“Hoá ra mộ thật đơn giản, trên mộ có ghi tên 5 người: Vua Hàm Nghi (sinh 1871 tại Huế, mất 1940 tại Alger); các công chúa Như Mây, Sala, hoàng tử Minh Đức và bà Marie Jeanne Delorme (1952-1941), vợ vua Hàm Nghi, nhưng không ghi tước vị. Nghe kể lại bà thuộc dòng quý tộc, bố làm chánh án toà Alger”.
Đọc đoạn này tôi rất ngạc nhiên. Vì sao nhà báo Ngô Công Đức đã đến tại chỗ, chụp ảnh bia mộ vua Hàm Nghi, nghe người địa phương thuật chuyện trực tiếp về những người nằm trong ngôi mộ mà làm sao lại mắc phải nhiều thông tin sai lạc đến như vậy?
.aspx)
Bia mộ khắc rõ vua Hàm Nghi sinh tại Huế 1871, mất tại Alger 1944. Ảnh tư liệu của Nguyễn Đắc Xuân.
Tôi viết ngay cho báo Tuổi Trẻ Chủ Nhật một bài đính chính những chi tiết sai lạc nhưng rất tiếc Toà soạn lúc ấy (cuối năm 2003) không sử dụng. Vì thế bài báo có nhiều sai lạc của cố nhà báo Ngô Công Đức cho đến nay vẫn còn lưu giữ trên nhiều trang báo điện tử trên thế giới.
Sự thực như thế nào?
Vua Hàm Nghi mất ngày 14/1/1944, an táng ngay trong khuôn viên biệt thự Gia Long trên đồi El Biar nhìn ra vịnh Alger.
Gia Long Các trong biệt thự Gia Long.
Năm 1962, nước Algérie độc lập, Chính phủ Pháp buộc lòng phải di chuyển kiều dân Pháp cùng toàn bộ tài sản mồ mả của người Pháp về Pháp. Gia đình vua Hàm Nghi cũng thuộc diện kiều dân Pháp nên vào năm 1965, chuyển qua sinh sống tại lâu đài de Losse bên bờ sông Vézère thuộc làng Thonac tỉnh Dordogne (miền trung tây nước Pháp, sát với biên giới phía tây nam tỉnh Corrèze), do công chúa - thạc sĩ Nông học Như Mai tạo lập từ nhiều thập niên trước.
Bản đồ vùng Dordogne-Corrèze
Lăng mộ vua Hàm Nghi và bà quản gia Delorme được cải táng trong một nghĩa địa cũng do công chúa Như Mai tạo lập riêng cho gia đình bà tại Thonac. Khu nghĩa địa được bao bọc bởi một vòng thành xây bằng đá rất cổ. Cho đến năm 1999 lớp vôi vữa áo bên ngoài đã bị thời gian bóc hết để trơ lại những bức tường đá lởm chởm gây cảm giác như một di tích từ xa xưa.
Lăng mộ vua Hàm Nghi gồm hai khối bê-tông chồng lên nhau. Khối lớn khoảng 4mx6m, cao 0.6m, chưa kể phần móng chôn sâu dưới đất, khối nhỏ chiều ngang bằng một phần ba khối lớn chồng trên khối lớn ở vị trí trung tâm. Trên mặt bê-tông của khối lớn còn thừa ở bên trái (từ ngoài nhìn vào) gắn tấm bia mang từ Alger sang với dòng chữ: “S.M. Ham Nghi. Hué 1871- Alger 1944. Empereur d’ Annam” (Vua Hàm Nghi. Huế 1871-Alger 1944. Hoàng đế nước Annam ). Phần bê-tông bên phải có một tấm đá dùng làm nắp che cho cửa huyệt mộ.
Mộ vua Hàm Nghi và những người thân của ông ở Dordogne – Pháp.
Trong huyệt mộ này cho đến nay đã táng 5 người. Các hàng chữ khắc trên mộ như sau:
S.M. HAM NGHI, Empereur d'Annam, Hue 1871 - Alger 1944 (không phải năm 1940 như Ngô Công Đức đã viết); S.A.I. La princesse d'Annam, née Marcelle LALOË, 1884 -1974 (S.A.I. viết tắt của các từ Son Altesse Impériale Hoàng phi Marcelle LALOË, 1884 -1974 vợ chính thức của vua Hàm Nghi (không phải bà Marie Jeanne Delorme, là vợ vua Hàm Nghi như Ngô Công Đức viết).
Nhu May, Princesse d'Annam, 1905 -1999 (tức công chúa Như Mai, người Pháp đọc chữ Mai là “Me” cho nên phải khắc trên bia là Như May); Minh Duc, Prince d'Annam, 1910-1990 (Hoàng tử Minh Đức) Marie Jeanne DELORME, 1852-1941 (lớn hơn vua Hàm Nghi 19 tuổi, người quản gia, do chính phủ Pháp cử đến giúp vua Hàm Nghi ngay từ khi vua Hàm Nghi mới bị đày sang Alger.
Hình ảnh và những thông tin về mộ vua Hàm Nghi tôi vừa ghi được phản ảnh cho đến năm 2002. Mới đây, Mathilde Tuyết Trần đã đến viếng lăng mộ vua Hàm Nghi và cho biết (qua Diễn đàn ở Paris) thêm hai thông tin mới:
1. Ngôi mộ vua Hàm Nghi được sửa sang tươm tất hơn.
2. Nghĩa địa riêng do công chúa Như Mai tạo lập nay đã trở thành khu mộ của dân địa phương với nhiều ngôi mộ khác mọc lên xung quanh.
Qua tiếp xúc trực tiếp và qua thư từ tôi được công chúa Như Lý cho biết: Vua Hàm Nghi không có cháu nội, chỉ có 3 người cháu ngoại con công chúa Như Lý mà thôi. Trong ba cháu ngoại ấy cũng chỉ có một cháu ngoại trai - công tử Philippe Barthomivat. Philippe được thừa kế của cha mẹ lâu đài Chabrignac ở gần lâu đài de la Nauche và cách xa lăng mộ vua Hàm Nghi ở Dordogne hàng trăm ki-lô-mét đường đồi. Công tử Philippe cũng được cha mẹ giao lưu giữ những lưu niệm của ông bà ngoại (vua Hàm Nghi) để lại. Ông cũng đã được cha mẹ di chúc, giao nhiệm vụ đưa hài cốt vua Hàm Nghi và bà Laloe về Việt Nam khi hoàn cảnh cho phép. Năm 2002, qua vợ và con gái tôi, công chúa Như Lý bảo rằng: “Sau khi tôi qua đời, công tử Philippe sẽ là người đại diện chủ chốt cho vua Hàm Nghi và gia đình cựu hoàng ở Pháp”.
Năm 2008 này, “hoàn cảnh” theo quan niệm của công chúa Như Lý đã đến, và cũng là năm kỷ niệm đúng 120 năm (1888-2008) vua Hàm Nghi bị đày qua châu Phi, tôi hy vọng chuyện cải táng hài cốt vua Hàm Nghi về nước có thể trở thành hiện thực.
