Nói về nguồn gốc cái tên ngõ Hàng Hành, đây cũng là ngõ duy nhất ở Hà Nội không đi kèm với phố.
Theo sự giải thích của ông ngoại tôi, một nhà Nho cháu nội đời thứ 14 của cụ Tổ Nguyễn Trãi, sở dĩ ngõ có tên Hàng Hành là bởi ngày xưa sông Tô Lịch chảy theo tuyến đường Hàng Cân, Lương Văn Can… đổ vào hồ Hoàn Kiếm đã tạo nên một dãy bến cho bà con các làng rau ra bóc vỏ, rửa hành, “làm hàng” cho ngon mắt trước khi gánh hàng vào chợ huyện Thọ Xương (nơi có Nhà Thờ Lớn Hà Nội bây giờ) với lối đi băng ngang phường Báo Khánh rồi qua cả phường Hàng Trống nữa…
Cũng theo ông ngoại tôi kể, xưa thành Thăng Long có rất nhiều dân tứ xứ tụ hội về làm ăn nên họ lập ra các Phường như Hàng Bông, Hàng Gai, Hàng Bạc, Hàng Thiếc, Hàng Đường, Hàng Đào, Hàng Đồng, Hàng Mắm, Hàng Chĩnh, Hàng Mây, Hàng Mã… Các Phường đều có vòng rào vây quanh nhằm bảo vệ an ninh. Họ chỉ để một ngõ để ra vào và đầu ngõ ghi rõ tên Phường làm mặt hàng gì, bán mặt hàng gì cho người tiêu thụ biết.
Vậy là các ngõ ra đời trước các Phố. Hàng Hành là ngõ duy nhất ở Hà Nội không có phố vì nó ở sau lưng phố Hàng Gai và phía trước mặt lại có hồ Hoàn Kiếm chắn ngang không thể nào mở thêm phố được… Thời Pháp thuộc ngõ này còn có dòng tên Tây trưng trên bảng nhỏ gắn ngay đầu ngõ: Ruelle des Oignons!
Dân Hàng Hành hầu như chỉ toàn thợ tiện gỗ. Nhà nào cũng có các bàn tiện đạp chân. Với bàn tay tài khéo và óc thẩm mỹ tinh tế người thợ đưa lưỡi dao tiện bén ngọt lướt trên các khoanh gỗ xù xì và tạo nên các vật dụng như quân cờ, mâm gỗ, bát gỗ, các con tiện cầu thang, những đồ thờ cúng như bát nhang, lư gỗ, chân đèn chân nến… Hàng tiện gỗ của họ được bán dưới dạng mộc để rồi sau đó dân phường khác lo sơn son thếp vàng hoặc nhuộm phẩm màu nhìn thật mát mắt…
Sản phẩm gỗ tiện của dân ngõ Hàng Hành nổi tiếng và được thương lái mua từng lô mang đi khắp đất nước thậm chí bán ra các nước gần xa. Còn như ở cuối ngõ, các xưởng giày dép da nhỏ bé của các gia đình đều là nơi làm ra các loại giày dép da thượng hạng của Hà Nội. Muốn đóng giày dép da các nhà thường phải có các sân sau làm chỗ thuộc da, nhuộm màu từng “con da” sau đó mới tới khâu pha lọc con da để phân loại dành khâu giày hay dép…
Những người thợ đóng giày hồi đó thường áp các miếng da lên cái phom gỗ hình bàn chân người để rồi dùng búa gỗ nện để căng kéo miếng da theo ý mình. Khi đạt được dáng hình như ý, họ dùng đinh đóng các mép da vào phom tạo nên chiếc giày mình định đóng.
Dưới bàn tay tài khéo của họ những đôi “giày Tây” cao cổ hoặc thấp cổ, những đôi giày Gia Định đen bóng, những đôi xăng-đan dành cho tuổi học trò… đã ra lò và đàng hoàng xuất hiện trên giá gỗ trong tủ kiếng trưng đồ của các tiệm bán giày ở các phố Hàng Da, phố Hà Trung hay Hàng Bông và Hàng Giày, Hàng Giấy cũng như tại các sạp hàng to lớn trong chợ Đồng Xuân…
Là dân lao động, bà con sống với nhau như một gia đình lớn. Phần lớn dân ngõ đều có họ với nhau hoặc gần hoặc xa. Khi nghề tiện phát triển mạnh một số dân Nhị Khê lại kéo qua phố Hàng Gai hay ngõ Tố Tịch mở các tiệm bán đồ thờ bằng gỗ hoặc khắc dấu gỗ…
Cũng tại ngõ Hàng Hành, có ngôi nhà số 5 cổ kính và thấp bé là nơi cư ngụ của ông Khuyến, thợ mộc, người đã chỉ huy tốp thợ dựng lễ đài Ba Đình cấp tốc kịp đón Cụ Hồ và Chính phủ cách mạng lâm thời ra mắt quốc dân và công bố bản Tuyên ngôn Độc lập bất hủ vào ngày 02/9/1945.
Khi kháng chiến toàn quốc bùng nổ đội tự vệ chiến đấu của ngõ hủ Hàng Hành cũng đã giao chiến nhiều trận rất oai hùng bất chấp quân Pháp được trang bị đầy đủ và được rèn kỹ thuật tác chiến rất bài bản. Lúc Hà Nội bị Pháp trở lại chiếm đóng, các thanh niên yêu nước của Hàng Hành tiếp tục hoạt động bí mật chống quân đóng, xâm lược
Sau ngày kháng chiến thắng lợi, quân ta “trùng trùng say trong câu hát” rầm rập kéo về Thủ đô, những gia đình giàu có của Hàng Hành cũng đã đi Nam, bỏ lại những nhà xưởng trống hoác vô chủ hoặc những căn nhà ở to lớn không người quản lý.
Thế là các căn nhà đó biến thành các khu nhà ở tập thể cho những hộ dân Hà Nội mới kéo về cư ngụ. Thôi thì đủ mọi thứ dân tứ xứ kéo về. Các căn nhà lớn nhất hẻm đều có tên gọi mới: khu tập thể Bộ Công An; khu tập thể Bộ Nông trường; khu tập thể Bộ Lâm nghiệp… Ngõ Hàng Hành yêu quý của tôi chỉ còn là một xóm dân công chức mới ở lẫn với dân lao động nghèo không có điều kiện hoặc không muốn di cư vào Nam.
Ngõ Hàng Hành về đêm. Ảnh: Thomas Phan.
Khi đất nước bắt đầu đổi mới, với vị thế gần hồ Hoàn Kiếm, trung tâm của khu phố cổ Hà Nội, Hàng Hành lại một lần nữa trở mình chuyển đổi theo cơ chế thị trường. Những ngôi nhà nhỏ cũng lên giá vùn vụt theo các cơn sốt đất. Hàng Hành có lúc treo giá đất tới mức trên 40 lượng vàng cho 1 mét vuông.
Và thế là các hộ dân ở cũ lại ra đi nhường lại cho các ông bà chủ mới tới đập bỏ nhà đặng xây cất nên biết bao ngôi nhà hiện đại cao ngất dùng làm nhà hàng, khách sạn, quán bar, các văn phòng dịch vụ du lịch…
Người dân thủ đô mới thấy Hàng Hành nay đã biến thành phố dịch vụ du lịch… dập dìu du khách nước ngoài lui tới với đám sinh viên Việt tập làm hướng dẫn viên du lịch hoặc tập giao tiếp bằng ngoại ngữ với du khách nước ngoài.
Thế là, ngõ Hàng Hành được phong nhiều cái tên mới: Phố Tây, phố sinh viên, phố điểm tâm, phố cà phê internet, phố chơi đêm… khác hẳn cái ngõ xóm êm đềm của dân lao động ngày xưa.
