Nguyễn Trường Tộ và vấn đề chủ hòa

Ngày 16/10/1858, Nguyễn Trường Tộ cùng với Giám mục Gauthier đến cửa Mành Sơn, Đà Nẵng. Ở đó, đã có Các giáo sĩ Pháp tập trung khá đông đảo, đứng đầu là Giám mục Pellerin, đã cùng nhau làm áp lực để quân Pháp chiếm đánh thẳng Huế cho chóng dứt điểm, nhưng Đô đốc De Genouilly thấy không dễ như họ tưởng, nên tất cả đều bị Genouilly đuổi sang Hồng Kông.

Năm 1861, từ Hồng Kông, cùng với Phó Đô đốc Charner, về lại Việt Nam, ông được thuê làm thư ký cho Tổng hành dinh của quân thực dân Pháp để mở rộng vùng chiếm đóng (theo Lm. Trương Bá Cần trong cuốn Nguyễn Trường Tộ: Con người và di thảo).

Nguyễn Trường Tộ

Nguyễn Trường Tộ đã gắn bó với Giám mục Gauthier hơn 10 năm, và cùng với Giám mục viết 58 bản Điều trần gửi đến triều vua Tự Đức.

A - Tổng quát 58 bản Điều trần (Nguồn: Trương Bá Cần, Nguyễn Trường Tộ: con người và di thảo).

1. Từ bài số 1 - Thiên hạ Đại Thế Luận viết khoảng tháng 3 và tháng 4 năm 1863, đến bài cuối cùng, thứ 58, Bài tựa sách Đàm Thiên Luận (1871). Nếu được sắp theo thứ tự thời gian, chúng ta thấy ý tưởng của Nguyễn Trường Tộ không được bố cục nhất quán, mà viết theo những biến chuyển của tình hình quân sự và chính sách thuộc địa của Pháp tại Việt Nam, cũng như viết theo bối cảnh lịch sử Việt Nam thời bấy giờ, để xoáy vào chủ điểm chính: Tại sao nên hợp tác với Pháp.

2. Nguyễn Trường Tộ khéo lồng tư tưởng tôn giáo vào hầu hết những bản Di thảo để một mặt thì hăm dọa rằng: “Tạo vật đã định như vậy, sao cưỡng được” (Di thảo số 1), mặt khác thì an ủi chấp nhận số phận… “Vì tạo vật đã an bài” (trong nhiều Di thảo).

3. Một số Di thảo, thì đưa ra các dữ kiện sai lầm về sử liệu để bi thảm hóa tình hình đất nước, nhằm kêu gọi người Việt nên hòa với Pháp (Di thảo số 1), và để biện minh cho những đề nghị của mình (Di thảo số 5 và số 27).

4. Nguyễn Trường Tộ nhìn đất nước Việt Nam trong lăng kính tôn giáo, mang đầy tính chất cuồng tín, phản tiến hóa, phản khoa học để từ đó dẫn đến hai hệ luận:

   Thứ nhất, Việt Nam là một phần tử trong tổng thể của vạn vật mà tạo hóa đã an bài, do đó “không có tự do làm theo ý muốn” (Di thảo số 2). Và vì là sản phẩm của tạo vật nên phải chịu số phận cần được khai hóa (Di thảo số 1).

   Thứ hai, liên đới với hệ luận thứ nhất về mặt trần thế, do đó, Việt Nam nên “Dùng giám mục linh mục vào việc canh tân đất nước” (Di thảo số 17).

5. Có 8 trong số 58 Di thảo không có nhiều giá trị học thuật, nên không đáng được quan tâm như Di thảo số 6: Về việc mua đóng thuyền máy; Di thảo số 7: Về việc đào tạo người điều khiển và sửa chữa thuyền máy; Di thảo số 9: Về việc mua Tàu London; Di thảo số 11: Tâm sự với Trần Tiến Thành; Di thảo số 16: Bài Bạt mừng đào xong thiết cảng; Di thảo số 28: Biểu tạ ơn vua; Di thảo số 56: Bài Khải quyên Tiền sửa cầu; Di thảo số 58: Bài Tựa sách đàm thiên luận (cộng chung có 17 trang khổ 8x11).

Trái lại, có 3 Di thảo không liên quan nhiều đến chính trị và kinh tế nhưng về phương diện văn chương, lý luận và sự kiện thì rất hay, xuất sắc, nhất là tác giả lúc bấy giờ đang ở lớp tuổi 35 và cách đây 130 năm. Đó là Di thảo số 10: Thảo thư gửi Tây Soái; Di thảo số 47: Về việc cải cách phong tục; Di thảo số 50: Về việc chỉnh đốn quân đội và quốc phòng (gồm 18 trang).

Bốn Di thảo khác được viết trong bối cảnh bị triều đình Tự Đức nghi ngờ, nên giọng văn và ý tưởng có vẻ phân trần, hoặc viết để thăm dò ý của triều đình. Đó là Di thảo số 13: Ngôi vua là quý; chức quan là trọng; Di thảo số 40: Bổ túc kế hoạch đánh úp Gia Định; Di thảo số 51: Cần nắm vững tình hình chính trị ở Pháp; Di thảo số 52: Canh tân và mở rộng quan hệ ngoại giao (gồm 18 trang).

B - Thiên hạ Đại Thế Luận, qua bài này chúng ta sẽ thấy tâm chất của Nguyễn Trường Tộ đối với đất nước và với Pháp.

Đà Nẵng mất ngày 1/9/1858, vì cuộc xâm lăng của quân đội Pháp do Đô đốc Rigault de Genouilly chỉ huy. Ngày 21/6/1859, triều đình đành chấp nhận thương thuyết với Pháp. Tháng 3/1860, Pháp rút khỏi Đà Nẵng vào Sài Gòn để chiếm ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ. Với Hòa ước 1862 giữa Pháp, Tây Ban Nha và Việt Nam, Pháp được thỏa mãn tất cả những gì mà họ đòi hỏi. Tình hình dân Việt Nam lúc bấy giờ chia làm hai phe: Quần chúng thì chủ chiến, nhưng triều đình thì chủ hòa mà đứng đầu và tích cực nhất của phe chủ hòa là Phan Thanh Giản.

Trong bối cảnh lịch sử ấy, Nguyễn Trường Tộ viết bản Điều trần số 1: Bàn về những tình thế lớn trong thiên hạ (Thiên hạ Đại Thế Luận) gửi cho triều đình vua Tự Đức vào tháng 3-4 năm 1863. Lồng nội dung bản Điều trần này vào tình hình chính trị và quân sự của đất nước lúc bấy giờ, chúng ta có thể đánh giá khá chính xác về tư duy của Nguyễn Trường Tộ. Ông viết:

“…Trộm nghĩ việc trong thiên hạ chỉ có Thế mà thôi. Chữ Thế là nói bao gồm cả Thiên - Thời - Nhân sự. Cho nên, người biết rõ Thế thì không trái Trời, không mất Thời, không hại người, không hỏng việc.

Hãy nói về thiên đạo trước. Khí đất là từ Bắc đến Nam, vận trời từ Tây sang Đông, theo Hà đồ thì thủy ở về phương Bắc, hỏa ở về phương Nam, kim ở về phương Tây, mộc ở về phương Đông. Thủy thì diệt hỏa, kim diệt mộc, ấy là lẽ tự nhiên của trời đất luôn luôn như vậy.

Ngày nay, ở các nước phương Tây, đã bao chiếm suốt từ Tây Nam cho đến Đông Bắc, toàn lãnh thổ châu Phi cho tới Thiên Phương, Thiên Trúc, Miến Điện, Xiêm La, Tô Môn Đáp Lạp, Trảo Oa, Lữ Tống, Cao Ly, Nhật Bản, Trung Quốc và các đảo ở ngoài biển, kể cả Tây Âu, không đâu là không bị họ chẹn họng bám lưng…

Ở trên lục địa, tất cả những chỗ nào có xe thuyền đi đến, con người đi qua, mặt trời mặt trăng soi chiếu, sương mù thấm đọng thì người Âu đều đặt chân tới, như tằm ăn cá nuốt, ở đâu thuận với họ thì phúc, chỗ nào trái với họ thì họa; ai hòa với họ thì được yên, ai cự lại thì dùng binh lực giao tranh; trong thiên hạ không ai dám kháng cự lại họ. Như thế, nếu đó không phải là ý trời định, địa thế xoay vần, thì sao không lấy số đông của bốn đại châu mà kháng cự lại người Tây phương? Huống hồ nước Việt ta là một nước bé nhỏ, tại sao lại muốn trái đạo trời mà làm những việc thiên hạ khó làm được?”

C - Nhận định

1. Trung diệt Việt, Pháp diệt Đông Dương

Nguyễn Trường Tộ muốn ám chỉ: Trung Hoa (thủy, phương Bắc) diệt Việt Nam (hỏa, phương Nam), và Pháp (kim, phương Tây) diệt Đông Dương (mộc, phương Đông), trong Đông Dương có Việt Nam. Nguyễn Trường Tộ dùng một định luật Ngũ hành của Lão giáo và công nhận như một tiền đề để biện minh cho một lý luận chính trị hoang tưởng.

Thật vậy, nước dập tắt được hỏa nhưng lửa cũng làm cho nước bốc hơi khô cạn sông ngòi. Kim và mộc cũng thế. Vàng sợ gì “củi” nhưng củi đun nóng cũng làm cho vàng chảy ra.

Như thế không những không có sự lý luận hoang đường Kim diệt Mộc hay Pháp diệt Việt Nam mà trái lại, Mộc diệt Kim hay Việt Nam diệt Pháp. Bằng chứng:

1a. Ngày 4/1/1859, Đô đốc Rigault de Genouilly gửi cho Bộ Hải Quân một văn thư bi thảm như sau:

“… Quả thật, tôi thấy cần thiết và hết sức đau đớn xác nhận với ngài về tình trạng tồi tệ về sức khỏe chung. Thiếu tá Levêque, Đại úy Hải quân Virot, phó kỹ sư Delautel đều đã đi Ma Cao và chắc phải đưa về Pháp. Tôi không biết phải đối phó thế nào với các lỗ trống đó. Mỗi ngày lại có nhiều người chết, vì thời tiết xấu mà các nhà truyền giáo bảo là sẽ chấm dứt vào đầu tháng 12, vẫn tiếp tục với những trận mưa dầm dề không tưởng tượng nổi. Chỉ nội sự kiện đó, ngài cũng có thể đánh giá về các tin tức đang đến với tôi về mặt này và lòng tin tưởng của tôi đối những cuộc hành quân phải thực hiện.

Dù thế nào đi nữa, thưa ngài Thượng Thư, chúng ta đang nhanh chóng tuột dốc đến kiệt quệ và đến lúc phải bất động tại Đà Nẵng. Mọi phương cách để cải thiện tình trạng quân sĩ đều đã được sử dụng hết và không kết quả. Các y sĩ trước tình trạng bệnh tật đã kết luận là người Âu không nên làm việc gì trong khí hậu này, nhưng làm sao được khi ở đây, phải làm những việc cần thiết cho sự phòng vệ, xây cất bệnh viện, lều trại… Đó là một cái vòng luẩn quẩn khiến chúng ta phải điên đầu”. (Thư khố quốc gia, tài sản hải quân, số hiệu BB 84769, dẫn theo luận án Tiến sĩ của Cao Huy Thuần, Christianisme et Colonialisme au Viet Nam 1857 – 1914, Paris, France, 1968, bản ronéo, trang 108). (Archives Nationales, Fonds marine) BB4769 CHT, p. 108).

Nguyên văn tiếng Pháp: “…Je dois en effet et bien malheureusement confirmer à Votre Excellence l'état déplorable de la santé générale. M. le Commandant Lévêque, M. le Lieutenant de Vaisseau Virot, M. le S. Ingénieur Delautel vont à Macao et devront être probablement renvoyés en France. Je ne sais plus comment faire face à tous ces vides. Chaque jour amène de nombreux décès et les mauvais temps, qui d'après les missionnaires, devaient finir avec le décembre, continuent avec une abondance de pluies qui dépasse toute idée. Par ce seul fait, Votre Excellence peut juger de la valeur des renseignements qui me viennent de ce côté, et de la foi que je puis leur accorder, pour les opérations à entreprendre avec la division.

Mais quoiqu'il en soit, Monsieur le Ministre, nous descendons par une pente rapide vers l'impuissance radicale et le moment où il faudra demeurer immobile à Tourane. Tous les moyens d'améliorer la situation des troupes et des équipages ont été épuisés et sans succès. Les médecins vaincus par la maladie, arrivent à cette conclusion que les Européens ne doivent faire dans ce climat aucun travail, mais alors comment s'y établir, pourvoir aux nécessités de la défense, des constructions d'hôpitaux, de baraques etc… C'est un cercle vicieux contre lequel on viendrait se briser la tête”.

1b. Trước tình hình nguy cấp như trên, ngày 8/4/1859 một chỉ thị khác của Bộ hải quân và Thuộc địa gửi cho Đô đốc R. de Genouilly như sau:

“…Vì thế Hoàng Thượng tin cậy ở kinh nghiệm và sự sáng suốt của Ông trong mọi quyết định, với lực lượng dưới quyền Ông điều khiển, có nên theo đuổi việc thiết lập nền bảo hộ trên Vương quốc An Nam không; hay chỉ nên cưỡng bức Chính phủ họ, nhờ vào việc chiếm đóng Đà nẵng và nhiều cứ điểm khác mà Ông đã chiếm hay sẽ chiếm được. Cùng với việc phong tỏa một hay nhiều cảng ở Nam Kỳ để đi đến sự ký kết một hiệp ước trên nền tảng kế hoạch 25/11/1857; hay cuối cùng là chúng ta đành bỏ các vị trí mà chúng ta chiếm đóng và từ bỏ hẳn mọi mưu toan rõ ràng ngoài tầm các phương tiện hoạt động mà Ông có”. (Instruction du Ministre de la Marine et des Colonies 8/4/1859, Archives Nationales, Fonds Marine, BB4 1045).

(Sa Majesté s'en rapporte donc à votre expérience et à votre sagacité pour décider si avec les forces placées sous votre commandement, il convient de poursuivre l'établissement de notre protectorat sur l'Empire annamite; s'il est préférable de se borner à peser sur son gouvernement par l'occupation de Tourane et de tels autres points dont vous avez pu ou vous emparer, ainsi que par le blocus d'un ou de plusieurs ports de Cochinchine, pour arriver à conclure un traité sur les bases du projet du 25 Novembre 1857; ou enfin s'il faut nous résigner à abandonner les positions que nous occupons et à renoncer complètement à une entreprise, décidément hors de proportion avec les moyens d'action dont vous disposer).

1c. Sau khi Phan Thanh Giản và Lâm Duy Hiệp đại diện triều đình Huế ký Hòa ước Nhâm Tuất 1862 với Pháp bị dân chúng lên án là hai kẻ phản quốc. Triều đình Huế bỏ rơi phong trào kháng Pháp. Nhưng toàn dân Nam Kỳ đã kháng cự kịch liệt dưới sự điều khiển của Nguyễn Trung Trực, Võ Duy Dương, Thủ Khoa Huân… đã làm cho quân Pháp vô cùng khốn đốn. Một đoạn trong bản báo cáo của Bonard ngày 18/12/1862:

“Các tàu tôi hiện có, trừ hai chiếc Forbin và Cosmao đều không thể ra khơi… Đoàn quân viễn chinh bị bệnh tật, chết chóc, sự giảm quân làm cho yếu kém, đang bị sử dụng quá sức: Tôi hoàn toàn bị tê liệt về các phương tiện hành động; tàu bè thì thiếu và bị hư… Tình trạng thảm hại đó nếu không sửa chữa sẽ đưa thẳng chúng ta đến một tai họa không xa! Tôi thấy có bổn phận phải báo cho ngài biết…

Thật là đau đớn, sau bao cố gắng quá sức con người mà tôi đã làm từ 15 tháng nay, bây giờ thì mọi thứ đều phải xem xét lại, do sự bỏ rơi các vấn đề của Nam Kỳ… các cuộc khởi nghĩa đồng loạt nổi lên khắp nơi… Tôi bị đẩy vào thế tự vệ, không có phương tiện để lập một đoàn quân chỉ 200 người… Tôi yêu cầu Đô đốc Jaurès gửi ngay cho một số viện quân. Nếu lực lượng tăng viện đến ngay, tôi có thể làm chủ được tình hình, nếu không thì đành bất lực”. (Dépêche du 10, 12, 1862, Archives du Ministère des Affaires Étrangères Asie, Mémoires et Documents, vol. 28, fol. 221-224).

(Les vieux bâtiments dont je dispose sont, à l'exception du Forbin et du Cosmao, incapables de prendre la mer… Le personnel du corps expéditionnaire affaibli par les maladies, les morts et les congédiements, est surmené: Je suis complètement paralysé dans mes moyens d'action; mes navires sont insuffisants et en trop mauvais état… Cet état déplorable, si l'on n'y porte un prompt remède, nous mène droit à une catastrophe qu'il est de mon devoir de signaler à Votre Excellence comme imminente…

Il est pénible, après les efforts surhumains que je fais depuis 15 mois, de voir tout remis en question, par suite de l'abandon dans lequel sont laissées les affaires de Cochinchine… L'insurrection a éclaté partout à la fois… Je suis réduit à la défensive, n'ayant pas les moyens de former une colonne de 200 hommes… Je demande à l'amiral Jaurès instamment de m'envoyer quelques renforts. Si ces renforts arrivent promptement, je pourrai me rendre maitre de la position, si non, non).

Trận Cầu Giấy 19/5/1883 giữa thực dân Pháp với quân Cờ Đen, tướng Pháp là Ri-vi-e tử trận. Ảnh TL.

1d. Ngày 27/1/1863 Bonard cũng than thở:

“Lực lượng chúng ta giảm dần vì chết, vì bệnh, vì rút quân, đang bị đuối sức từng ngày, rõ ràng không thể tiếp tục trong sáu tháng một chiến trận như thế này. Chúng ta thiếu Bộ binh, thiếu Hải quân, thợ máy, phương tiện chuyên chở, tất cả trang bị Hải quân chúng ta hoàn toàn cũ mèm mà không có phương tiện sửa chữa; sự vận tải trên đất cũng thành vô hiệu, vì thiếu tài xế cho xe bộ binh, thiếu xe cứu thương, thiếu thực phẩm…” (Văn thư 27/1/1863 trang 295 và 318).

(Notre effectif réduit par les morts, les maladies, les évacuations est accablé de fatigue; chaque jour il diminue; il est matériellement impossible de continuer 6 mois une pareille campagne. Nous manquons d'hommes, de marins, de mécaniciens, de moyens de transport; tout notre matériel naval est complètement usé, et sans que nous ayons les moyens de pouvoir les réparer; les transports par terre sont aussi radicalement anéantis, faute de conducteurs pour le train d'artillerie, les ambulances, les vivres etc..).

Qua bốn chứng liệu của các viên chức cao cấp trong Bộ Hải quân và Thuộc địa, chúng ta thấy rõ triều đình Huế đã không nắm vững tình hình của Pháp, bằng không thì Pháp đã bị bại trận từ đầu.

Trong lúc số phận của quân đội thực dân Pháp sắp cáo chung như chúng ta thấy ở trên thì Nguyễn Trường Tộ lại viết: “Nay các nước phương Tây, đã bao chiếm từ Tây Nam cho đến Đông Bắc… ở đâu thuận với họ thì phúc, chỗ nào trái với họ thì họa, ai hòa với họ thì được yên…”

Từ đó, Nguyễn Trường Tộ dõng dạc khuyên dân Việt Nam: “Huống hồ nước Việt Nam ta là một nước nhỏ bé, tại sao lại muốn trái đạo trời mà làm những việc thiên hạ khó làm được”.

2. Lính Việt Nam hèn nhát, chưa đánh đã chạy

Nguyễn Trường Tộ viết: “Quân ta mới nghe thân thế họ đã phách lảng hồn xiêu rồi…

… Nếu họ dùng súng trường từ xa bắn suốt tới thì quân ta chưa xáp trận mà gươm giáo đã tan tành. Khi họ đến gần thì dùng lưỡi lê xung phong một người đương được cả 100 người, xông lên như nước chảy xiết. Lúc ngừng lại thì như núi dựng, xông vào chẳng qua cũng như chuồn chuồn lay cột đá mà thôi”.

Nguyễn Trường Tộ bi thảm hóa tình hình rất sai lạc. Sau đây là vài bằng chứng:

- Văn thư đề ngày 21/9/1859, Đô đốc R. de Genouilly viết:

“Càng đi sâu vào tình hình Vương quốc An Nam, các bức màn càng vén lên, những lời khẳng định dối trá (của các giáo sĩ, BK) càng tan biến, không thể không thừa nhận rằng cuộc chiến tranh chống lại xứ này còn khó hơn cuộc chiến tranh chống lại thiên triều…”. (Dépêche de l'Amiral Rigault de Genouilly, Archives Nationals, Fond Marine BB4 769: CHT, pp. 117-118).

(…à mesure que l’on pénètre dans la situation de l'Empire annamite, que les voiles se lèvent, que les assertions mensongères disparaissent, il est impossible de ne pas reconnaitre qu'une guerre contre ce pays est plus difficile qu'une guerre contre le Céleste Empire).

- Bonard cũng lo âu kêu cứu:

“Người An Nam đã tỏ ra dày dạn chiến đấu, họ đã làm đảo lộn vai trò, giờ đây họ tấn công chúng ta ngay những vị trí của chúng ta” (Poyen - Notice sur l'Artillerie de la Marine, Thái Hồng Nguyễn Trường Tộ với vấn đề canh tân đất nước, Viện KHXH, 1992, TP.HCM, tr.263). Hai dẫn chứng vừa nêu, cho thấy sự đánh giá tệ mạt của Nguyễn Trường Tộ về tình hình chiến đấu của dân Việt Nam là hoàn toàn sai.

3. Giết giáo sĩ, xin một miếng đất…

Nguyễn Trường Tộ viết: “Hơn nữa, người Pháp đến đây, một là hỏi ta vì sao giết hại giáo sĩ, hai là hỏi vì sao không chịu giao thiệp, ba là xin ta cắt cho một vài chỗ để làm đường giao thương như các nước thường làm. Lúc đầu, họ không có ý đi cướp nước người. Nếu những yêu sách của họ được thỏa mãn, họ sẽ chấm dứt những hành động gây hấn như đã ước định chứ đâu đến nỗi dây dưa lan rộng như thế. Cũng ví như nước lụt, người hiểu biết thì thuận theo thế nước mà cho chảy xuôi, để nước chảy về sông về biển thì hết, nếu ngăn đọng lại thì úng núi ngập gò, tắc lại thì trôi nhà trôi cửa. Cho nên, người khéo trị lụt, thì việc làm hết sức đơn giản”.

Các sử liệu sau đây đã cho thấy lý do tại sao giáo sĩ bị giết.

3.1. Lời phê bình của Đô đốc R. de Genouilly

Để cho vấn đề được vô tư, và để thấy các hành động mà giáo sĩ nước ngoài đã tác hại cho đất nước Việt Nam, xảy ra lúc Nguyễn Trường Tộ vào khoảng 30 tuổi, chúng ta nên nghe lời than phiền của Đô đốc Rigault de Genouilly:

“Không một nền cai trị nào, dù là phục vụ cho đạo Gia Tô, lại có thể dung thứ cho sự xâm phạm thường xuyên và ngu xuẩn vào các vấn đề chính trị, dân sự và quân sự vốn không được, và không phải thuộc quyền hạn của họ (các giáo sĩ, BK). Nếu cũng vì những yếu tố buộc tội đó mà Giám mục Pellerin bị nhà cầm quyền An Nam trục xuất thì báo chí của người truyền đạo lại kêu la om sòm là họ bị bạo hành”. (Correspondance, 29/1/1859, CHT, p.113).

(Fut - elle au service de l'intérêt chrétien, ne pouvait tolérer leur intrusion permanente et insolente dans les affaires politiques, civiles et militaires qui ne sont et ne doivent pas être de leur ressorts. Si l'expulsion du Mgr Pellerin avait été prononcée, pour les mêmes chefs d'accusation, par une autorité Vietnamienne, la presse des missionnaires aurait crié partout persécution).

Nguyễn Trường Tộ nhận định thêm: “Nếu những yêu sách… được thỏa mãn, họ sẽ chấm dứt những hành động gây hấn”. Để đánh giá lời phát biểu này, chúng ta nên biết vài sử liệu dưới đây:

3.2. Bản tường trình của Đô đốc Bonard

Sau khi chiếm được ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ là Biên Hòa, Gia Định và Định Tường, Việt Nam ký với Pháp Hòa ước 1862, Đô đốc Bonard gởi cho chính phủ Pháp một bản tường trình bằng cách đặt bốn câu hỏi, mà câu hỏi thứ tư như sau:

“Bằng lòng với ba tỉnh đang chiếm được, tổ chức lại để đảm bảo an ninh và tự do buôn bán dưới ngọn cờ của nước Pháp ư?”. Bonard tự trả lời như sau:

“Giải pháp thứ tư, đòi hỏi phải có những hy sinh mới, nhưng có thể dẫn đến kết quả là tổ chức và sử dụng được cái xứ rộng lớn mà vũ khí đã may mắn đặt nó vào tay chúng ta. Những hy sinh này rất cần thiết để duy trì những ảnh hưởng tốt của chúng ta ở Viễn Đông, bằng không sẽ còn phải thêm bao nhiêu máu và tiền bạc đổ ra nữa mà không có gì hy vọng trước mắt hoặc trong tương lai”. (Thư quan hệ giữa Nam Kỳ, tập 4, trang 130-147. Lưu trữ Bộ Ngoại giao Pháp, Paris. Dẫn theo Nguyễn Xuân Thọ trong cuốn Histoire de la pénétration française au Vietnam (1858-1897). Trung tâm văn hóa Linh Sơn xuất bản, Hawaii, 1993, tr. 91-920).

(Se contenter des trois provinces acquises, les organiser, y assurer la sécurité commerciale sous le drapeau francais?”

“La quatrième combinaison exige de nouveaux sacrifices, mais elle peut amener à organiser et à utiliser le vaste pays que les chances de la guerre ont mis entre nos mains. Ces sacrifices sont indispensables pour maintenir très haut l'influence que nous avons conquise dans l'Extrême Orient, sous peine de voir tout le sang et l'argent dépensés venir s'ajouter à celui tout à fait perdu qu'il faudra pour subvenir aux demi-mesures, desquelles il n'y a rien à espérer ni dans le présent, ni dans l'avenir..” (Correspondance de Cochinchine , Tom VI,pp. 130 à 147. Archives du ministère de la France - Outremer, Paris).

Qua ý kiến của Đô đốc Bonard như trên, chúng ta thấy Pháp không hề thỏa mãn với Hòa ước 1862 vì 5 năm sau, tháng 6/1867, Pháp chiếm trọn cả Nam Kỳ. Đến ngày 20/11/1873, sau khi Nguyễn Trường Tộ mất khoảng 2 năm, Pháp chiếm luôn Bắc Kỳ. Như thế, lời khuyên của Nguyễn Trường Tộ: Nếu những yêu sách của họ được thỏa mãn, họ sẽ chấm dứt những hành động gây hấn là một nhận định ngây thơ chỉ có lợi cho Pháp.

4. Chiến là đổ thêm dầu vào lửa, hòa là thượng sách

Nguyễn Trường Tộ viết:

“Hiện nay, quân Pháp đã chỉnh cư thành Gia Định và các phủ huyện thuộc hạt, họ đào kinh đắp lũy trù kế lâu dài để tỏ ra không chịu đi, như hổ đã về rừng, rồng đã xuống biển. Bây giờ như ta muốn cố thủ thành trì đợi cho họ tê liệt thì thật chẳng khác nào muốn quét sạch lá rừng, tát cạn nước biển. Không hòa mà chiến, khác nào cứu lửa đổ thêm dầu, không những không cứu được mà còn cháy nhanh hơn nữa.

Tôi thường nghiên cứu sự thế trong thiên hạ mà biết rằng hòa với Pháp là thượng sách..”.

Nội dung đoạn trong bản Điều trần của Nguyễn Trường Tộ nêu trên, được gởi cho triều đình Tự Đức khoảng tháng 3-4/1863, và một tối hậu thư đề ngày 28/2/1863 của đại diện toàn quyền chính phủ Pháp và Tây Ban Nha gởi cho Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam, chúng ta thấy có những ý tứ và những chữ dùng trùng hợp nhau như sau:

“Nếu chấp thuận (phê chuẩn hiệp ước, BK) thì dân chúng và Vương quốc An Nam sẽ không còn những khốn khổ. Nếu không thì Vương quốc ông sẽ không còn nữa, vì điều đó sẽ dẫn đến sự tham dự của những người nổi loạn miền Bắc và sự chiếm đóng tức thời ba tỉnh phía Nam. Như thế, Vương quốc của ông sẽ mất đi cùng lúc cả Nam Kỳ và Bắc Kỳ”. (Archives du Ministère des Affaires Étrangères Asie, Mémoires et Documents, Tome 28, pp.403 - 404: CHT, p.171).

(Oui, c'est la fin des malheurs du peuple et du royaume d'Annam.

Non, c'est la ruine de ce royaume, car il entrainera nécessairement l'assistance aux insurgés du Tonkin et la prise immédiate des trois provinces du sud: Votre royaume perdra donc, du même coup le Nam Ky et Bac Ky).

5. Nên nhường đất cho quân lính nghỉ ngơi, giáo sĩ chỉ mở rộng đạo, không tranh giành đất

Nguyễn Trường Tộ viết: “Nay có đánh họ cũng không đi, hòa họ cũng không đi. Họ chỉ xin mình miếng đất mà thôi, nếu cứ kiên quyết không cho, họ sẽ lập mưu cướp hết…

Theo cách ngày nay thì nên để cho quân lính nghỉ ngơi, rồi làm theo chước Hán Cao Tổ ngày xưa cắt Quan Trung cho Hạng Võ, để họ giữ bờ cõi cho mình, như có hổ báo trong rừng thì chồn cáo không dám bén mảng tới…”.

“Còn như các giáo sĩ thì họ chỉ lấy việc mở rộng đạo giáo chống lại gian tà, làm trách nhiệm, chẳng liên quan gì đến những việc tranh thành tranh đất cả…”.

Kết luận

Một, qua các sử liệu mà chúng ta đã thấy, nếu triều đình vua Tự Đức biết được tình hình rối loạn của địch và thấy được thế mạnh của ta, thì quân xâm lược đã bị chôn xác xuống lòng đất ngay từ những tháng đầu của việc chiếm đóng.

Hai, triều đình vua Tự Đức muốn giảng hòa với Pháp khi ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ đã mất, nhưng vấn đề đó không thể thực hiện được một cách có lợi cho Việt Nam, vì những kết quả tốt đẹp có được tại bàn hội nghị sẽ tùy thuộc vào những chiến thắng quân sự tại chiến trường. Còn không, thì Việt Nam là người đi xin mà Pháp là kẻ bố thí. Người xin chỉ được những gì mà người cho phế thải ra mà thôi.

Vì vậy, ngày 7/6/1862. Kết quả mà phái bộ Phan Thanh Giản mang về là: Việt Nam bị cắt mất ba tỉnh miền Đông: Gia Định, Định Tường, Biên Hòa, phải trả một số chiến phí quá nặng: 4 triệu đồng bạc tức khoảng 2.800.000 lượng bạc. Sau nữa, là chuẩn y mười hai điều khoản liên quan đến vấn đề hành đạo Ki-tô và mở cửa đất nước cho việc buôn bán đối ngoại (Nguyễn Xuân Thọ, Bước mở đầu của sự thiết lập hệ thống Thuộc địa Pháp ở Việt Nam (1858-1897), tác giả xuất bản, Hoa Kỳ, 1995, trang 66, 67, 68).

Riêng câu nói: “Còn như giáo sĩ thì họ chỉ lấy việc mở rộng đạo giáo chống lại gian tà, làm trách nhiệm, chẳng liên quan gì đến việc tranh thành tranh đất cả”.

Dưới đây là hai thí dụ, trong nhiều thí dụ, để thấy sự sai lầm cố ý của nhà thuyết khách họ Nguyễn.

Một đoạn trong mật thư, ngày 24/7/1862, Đô đốc Bonard gởi cho Chasseloup Laubat như sau:

“Ai (các giáo sĩ, BK) cũng ôm ấp lý tưởng trở lại thời kỳ mà Giám mục Bá Đa Lộc được xem như ông vua thực sự của xứ An Nam, thời kỳ mà mọi việc chỉ có thể được thực hiện theo lời khuyến cáo của ông giám mục này, hoặc được ông cho phép. Để đạt mục đích đó, các nhà truyền giáo đã dùng kế hoạch sau đây: Nếu những ai nối vị vua Gia Long mà không theo ý của các ông giáo sĩ thì họ sẽ tìm cách phủ nhận tính chính thống của vua này, và khi lật đổ được triều đình hiện tại thì sẽ bầu lên một ông vua khác theo ý họ”. (Archives du Ministère des Affaires Étrangères, Asie, Mémoires et Documents, Vol, 28, Fol.85 - 88: CHT, p. 150).

(Tous caressent l'idée de revenir au temps où l'Évêque d'Adran était le véritable souverain du royaume d'Annam, temps où rien ne se faisait que par ses conseils ou sa permission. Pour parvenir à ce but voici quels moyens ils ont employés: les unes et les autres, ne trouvant pas que les successeurs de la dynastie de Gia Long obtempérassent assez à leurs désirs, ont contesté la légitimité de ceux-ci et ont cherché à mettre en avant un candidat qui, s'il renversait la dynastie régnante, leur offrit plus de garanties pour arriver à leurs fins).

Một đoạn khác trong thư đó viết về hành động của các giáo sĩ dòng tu Đô-mi-níc người Tây Ban Nha:

“Còn tu sĩ dòng Dominique Tây Ban Nha thường chiếm cứ nhiều vùng miền Thượng Du Bắc Việt, họ lại còn bất trị hơn: Hăng hái và quá cuồng tín, đa số trong bọn này xuất phát từ các đoàn du kích và phe Carlistes, họ rời bỏ Tây Ban Nha và sẵn sàng mang gươm, súng và thánh giá chữ thập, dốc toàn lực tham dự vào các cuộc nổi loạn gây tai họa cho xứ Bắc Kỳ” (CHT, p. 152).

(Quant aux Dominicains espagnols qui occupent généralement le haut Tonkin ils sont beaucoup plus ingouvernables: ardents et fanatiques au dernier degré, un assez grand nombre d'entre eux sortant des bandes de guérillas et de carlistes ayant abandonné l'Espagne portent assez volontiers le sabre et le mousquet avec la croix et sont mêlés, et de coeur et de corps, aux révoltes qui affligent le Tonkin).

Trên đây là vài nhận xét thuộc lĩnh vực chính trị của Nguyễn Trường Tộ đối chiếu với các sử liệu chính xác không thể chối cãi. Những sai lầm nghiêm trọng, những lời khuyên và nhận xét hoàn toàn sai lạc về tình thế, về lịch sử mà Nguyễn Trường Tộ viết trong bản Điều trần, giả sử ông không có hậu ý giúp Pháp thì ông cũng nên được lịch sử phê phán cho đúng mức vì đề nghị sai chỉ có lợi cho Pháp mà thôi. Các bài kế tiếp sẽ tìm hiểu quan điểm của Nguyễn Trường Tộ về canh tân, đổi mới, thực dụng, mở trường kỹ thuật…

California, 24/2/2009

Bài liên quan:

• Nguyễn Trường Tộ: võ bị, viện dục anh, trường Kỹ thuật, nhân sự, đánh úp Gia Định
• Nguyễn Trường Tộ và kế hoạch “làm cho dân giàu nước mạnh”
• Ý kiến về bài: Nguyễn Trường Tộ và khát vọng canh tân