Đồng bào Tây Nguyên, trong các dịp lễ tết đều có nghi thức uống rượu cần còn trong sinh hoạt mang tính chất riêng tư của gia đình, rượu cần luôn là thứ quan trọng nhất để mở đầu câu chuyện. Rượu, theo họ tin tưởng, là do trời ¬(Yang) sai thần linh xuống trần dạy cho con người cách làm từ các nguyên liệu như: gạo, mì, bắp, cho đến bo bo, kê… Rượu của dân tộc Ba Na được các dân tộc ở Tây Nguyên khen là ngon nhất, tiếp đến là rượu của dân tộc Ê Đê và Xơ Đăng.
Rượu cần có nhiều loại, ngon hay dở là do người làm. Hiện nay, rượu cần không còn là sản phẩm độc nhất của đồng bào Tây Nguyên, mà họ đã chế biến, cất thành từng ghè (ghè hay ché là loại hũ cao để đựng rượu) chở đi bán các làng miền xuôi. Cho nên, người Kinh nay cũng “khoái” uống rượu cần trong các dịp tiệc hay lễ, tết…
Ché rượu cần
Ở Tây Nguyên, vào các dịp lễ lớn trong năm như lễ bỏ mả, lễ ăn cơm mới, đều tổ chức ở nhà làng (nhà rông). Họ đánh cồng chiêng, nhảy múa, ca hát rồi ăn thịt trâu nướng, uống rượu cần. Các trai làng, gái làng trong trang phục truyền thống với nhiều loại hoa văn sặc sỡ, họ quây quần bên nhau và hát cho nhau nghe những bài hát chứa chan ân tình:
Anh ở bên này ghè rượu,
Vít cần trúc cong cong thành một nửa bầu trời
Thành một nửa trái tim mơ hồ gọi
Một nửa còn bên ấy
Bạn tình ơi!
Bên này trái tim, bên ấy trái tim
Vòng ngực nổi cồn trên miệng ché
Rượu chảy về hai bên, men say còn ở giữa.
Lửa phừng phừng bứt tượt áo nuk – kiar…
Ơi chân trời lửa bên em sao mà xa ngái thế
Đường gấp khúc trái tim sâu thăm thẳm đáy men nồng.
Uống rượu cần thể hiện sự đoàn kết, thương yêu… Mọi người cùng uống với nhau chung cần, già trẻ, trai gái cùng thưởng thức thịt trâu nướng thơm lừng bên bếp lửa.
Làm rượu cần rất đơn giản, chỉ cần bỏ men vào cơm ủ trong ché (ghè) độ bốn năm hôm là thành rượu. Lúc nào uống thì đổ thêm nước lã vào chứ không cất như rượu đế nhưng rượu để càng lâu càng ngon.
Rượu cần có nhiều loại:
- Rượu thóc: lúa mới xay, rửa cho sạch, ngâm rồi trộn men, bỏ vào ché. Lấy lá chuối bịt miệng ché đến khoảng năm, sáu ngày là dùng được.
- Rượu cơm: gạo nấu thành cơm ủ với men; hoặc là trộn đều bỏ vào ché; hay bỏ một lớp cơm, một lớp men. Cơm rượu chỉ vài ba hôm là nở tràn ché. Còn rượu kê, bo bo, bắp, mì... thì cũng làm theo cách trên.
Đồng bào Ba Na gọi rễ cây men là Hiam, rễ này cùng với gừng, ớt được giã nhỏ, trộn với gạo rồi viên thành viên nhỏ. Hoặc lấy rễ dây men – loại dây có gai bò trên mặt đất giống như dây trầu – đem phơi khô, giã nhỏ với củ riềng hay củ gừng rồi viên thành từng viên lớn như quả trứng gà. Mỗi ché chỉ bỏ độ một viên men là đủ.
Đến lúc uống mới đem cần cắm vào ché. Cần uống thường làm bằng cây trúc hay cây triêng. Cuống cây triêng thường dài cả mét, chặt đem về phơi khô, rút lõi bỏ đi, dùng làm cần rượu thì tuyệt.
Quây quần bên ché rượu cần
Uống rượu cần phải tuân theo nghi thức: đồng bào Tây Nguyên tin rằng, rượu là do trời (Yang) ban đến cho nên được trân trọng trong việc dùng nó nhất là khi có khách đến nhà.
Chủ nhà mang ché rượu bày ra giữa nhà tức thì các nhà lân cận cũng mang rượu đến chung vui cùng nhà đang có khách. Các ché rượu được buộc chặt vào các cây cột bằng gỗ hay bằng tre. Chủ nhà mở miệng ché, cắm cây cần vào. Sau đó, chủ nhà thêm nước lã vào ché cho tràn, rồi uống một hớp trước để tỏ lòng chân thành và báo cho khách biết trong rượu không có độc.
Còn phía khách, trước khi uống, bao giờ cũng hút một ngụm rồi nhổ bỏ, vì theo tục xưa, để tránh tình trạng bị đầu độc, sự đề phòng dần dà thành tục lệ, ngày nay tục lệ này đã bỏ dần. Sau đó, chủ nhà thay mặt cả gia đình chúc khách được sức khỏe, sống lâu và gặp nhiều may mắn.
Chủ nhà còn đưa tay phải nắm lấy cần, tay trái đặt tay lên miệng ché, lâm râm khấn rằng: “Mách ỏ rạ mách tổ ỏ rạ, ghệt am ỏ rạ…” (anh em vui vẻ ăn nhậu, xin anh em thương yêu nhau…).
Tuy nhiên nghi thức uống rượu cần có khác nhau tùy theo mỗi dân tộc và mỗi địa phương.
Qua những nghi thức đầu tiên, sau đó chủ khách cứ tiếp tục uống, vừa uống vừa chuyện trò vui vẻ. Rượu vơi đến đâu, chủ nhà thêm nước vào đến đó. Nếu khách là người miền xuôi lên thăm, thì thật là:
Trường Sơn cao ngất rừng xanh
Quây quần hũ rượu, Thượng – Kinh chung cần.
